Калі ў сацыялістычным лагеры Венгрыя была самай дэмакратычнай і адкрытай краінай, то ў сучаснай Еўропе яна аказалася адной з самых аўтарытарных. Дзяржава блакуе прыняцце ЕС новых пакетаў санкцый супраць Расіі, якая ваюе, і яе прадстаўнікоў, мясцовыя палітыкі лічаць, што РФ не пагражае цывілізаванаму свету, і заяўляюць, што гэта «не наша вайна». Як так атрымалася? Разгадку можна знайсці ў гісторыі зменаў гэтай краіны пасля таго, як распаўся сацлагер — яе шлях аказаўся адным з самых павучальных (і, мабыць, ён яшчэ не скончыўся).
Гэтым матэрыялам мы пачынаем праект «Трансфармацыі». У ім мы раскажам пра шлях да дэмакратыі, які прайшлі рэспублікі былога СССР і экс-сацкраіны Цэнтральнай і Усходняй Еўропы пасля крушэння сацыялістычнага лагера. Некаторыя дзяржавы адолелі гэты шлях мірна, у іншых лілася кроў, а часам адбываўся і разварот назад — ад дэмакратычнага ладу да аўтарытарнага.
Пераход Венгрыі ад «народнай дэмакратыі» (так называлі прасавецкія рэжымы Усходняй Еўропы) да дэмакратыі сапраўднай аказаўся, здаецца, самым плаўным і бязбольным сярод усіх краін — сатэлітаў СССР. Хоць намінальна краіна стала на дэмакратычныя рэйкі не першай і скарысталася польскім досведам, фактычна дэмакратычныя перамены ў ёй пачаліся на год раней, чым у Польшчы.
У 1988 годзе сышоў у адстаўку з пасады кіраўніка Венгерскай сацыялістычнай рабочай партыі (ВСРП — так з 1956 года называлася кампартыя ў рэспубліцы) Янаш Кадар, які кіраваў краінай 32 гады. У гісторыі Кадар застаўся як вельмі супярэчлівая фігура. Спачатку сталініст, удзельнік рэпрэсій 1940-х гадоў, а затым ахвяра гэтых рэпрэсій (ён прайшоў праз катаванні, а ад пажыццёвага зняволення ў лагеры палітыка выратавала толькі смерць Сталіна і адліга, якая адбылася ў Венгрыі ўслед за гэтым).
У 1956 годзе савецкія войскі жорстка здушылі венгерскае паўстанне супраць камуністычнага рэжыму. Кадар атрымаў уладу, заехаўшы ў Будапешт на брані танка, і пачаў кіраванне з расправаў над удзельнікамі паўстання. Аднак, ледзь атрымаўшы стырно праўлення ў свае рукі і ўсяляк дэманструючы адданасць ідэям марксізму, ён усталяваў у краіне, мабыць, самы ліберальны і «рынкавы» рэжым.
За адносную (у параўнанні з іншымі сацкраінамі) заможнасць венграў за Кадарам яго рэжым празвалі «гуляшным камунізмам», за максімальныя для «народнай дэмакратыі» свабоды — «самым вясёлым баракам сацлагера». Увесь час кіравання дыктатар узначальваў толькі партыю, ставячы на намінальна галоўную пасаду прэм’ер-міністра патрэбных і падкантрольных яму людзей.
Аднак кіраванне Кадара зацягнулася, і ў 1980-х гадах у Венгрыі пачаўся крызіс. Буксавала эканоміка, раслі даўгі, вычэрпваўся паток таннай нафты з СССР, ад паставак якой (па сутнасці, гэта былі прыхаваныя датацыі) шмат у чым залежаў венгерскі дабрабыт. Краіне патрабаваліся рэформы, і Кадар не стаў чапляцца за ўладу — 22 траўня 1988 года ён сышоў з пасады, пакінуўшы на чале ВСРП тэхнакрата і кансерватара Карая Гроса.
Апошняму трэба было вывесці з крызісу сацыялістычную Венгрыю, не змяняючы пры гэтым нічога ў палітыцы. Не выйшла — абмежаванае рэфармаванне, якое закранае толькі эканамічную сферу, ужо не задавальняла не толькі нізы, але і камуністычную эліту. З 1988 года ў Венгрыі пачалася сапраўдная «рэвалюцыя зверху»: прызначаны новым прэм’ер-міністрам Міклаш Немет раптам адмовіўся быць паслухмянай цацкай Гроса і стаў прыхільнікам радыкальных палітычных рэформаў.
Да яго далучыліся галоўны ідэолаг ВСРП Імрэ Пожгаі (адкрыта называў рэвалюцыю 1956 года «народным паўстаннем супраць сталінізму»), старшыня партыі Рэжэ Ньерш і іншыя. Кансерватар Грос застаўся ў адзіноце і пачаў імкліва страчваць уплыў. Іншыя лідары хацелі адмовіцца ад ідэалогіі марксізму-ленінізму, перавесці ВСРП на сацыял-дэмакратычную платформу і перайсці да шматпартыйнасці. Мабыць, венгерская эліта прадчувала крах сістэмы і імкнулася закласці асновы будучага палітычнага ладу, каб максімальна падрыхтаваць краіну да новых рэалій. Супрацьстаяць пераменам не было каму.
Апошні год ВНР
1989 год пачаўся для Венгрыі з найважнейшых крокаў па дэмакратызацыі грамадства — ужо ў студзені парламент дазволіў шматпартыйнасць, магчымасць існавання незалежных прафсаюзаў, свабоду сходаў і друку. З’явіліся легальныя апазіцыйныя партыі — некаторыя з іх існавалі і раней і адрадзіліся пасля 40 гадоў панавання камуністаў (Партыя дробных гаспадароў), іншыя ствараліся з нуля (Альянс свабодных дэмакратаў).
16 чэрвеня 1989 года ў Будапешце ўрачыста перапахавалі астанкі Імрэ Надзя, прэм’ер-міністра Венгрыі падчас паўстання 1956 года, па-здрадніцку захопленага пасля паразы і павешанага праз два гады, і яго прыхільнікаў. Пахаванне ператварылася ў мітынг з удзелам 250 тысяч чалавек. На цырымоніі выступіў малады юрыст, кіраўнік невялікай ліберальна-дэмакратычнай групы ФІДЭС Віктар Орбан — менавіта там упершыню праславіўся будучы самы вядомы венгерскі палітык. У сваёй прамове ён запатрабаваў вываду з краіны савецкіх войскаў, абвясціўшы лозунг «Рускія — дадому!».
27 чэрвеня 1989 года менавіта ў Венгрыі адбылося сімвалічнае падзенне жалезнай заслоны — калючы дрот на мяжы з Аўстрыяй урачыста перарэзалі кіраўнік венгерскага МЗС Дзьюла Хорн і яго аўстрыйскі калега Алаіз Мок. Праз адкрытыя межы на захад скіраваліся дзясяткі тысяч чалавек (у асноўным немцы з ГДР, якія ехалі ў Аўстрыю і ФРГ).
Улетку і ўвосень таго ж года ВСРП вяла перамовы з апазіцыйным «Круглым сталом» (прадстаўнікамі васьмі апазіцыйных арганізацый), прадстаўнікамі прафсаюзаў і некаторых іншых рухаў. Бакі дамовіліся пра змяненне Канстытуцыі (якая існавала з 1949 года — з моманту канчатковага захопу ўлады камуністамі), новыя выбары, новы Канстытуцыйны суд і больш прыватных пытаннях. Да прыкладу, пры адсутнасці ў толькі што створаных партый сур’ёзных сродкаў для перадвыбарнай кампаніі фінансаваць іх абавязалася… сама ВСРП, то-бок прамы канкурэнт.
Фінальным акордам існавання Венгерскай сацыялістычнай рабочай партыі стаў яе XIV з’езд, які сабраўся ў кастрычніку 1989 года. На ім большасць партыйцаў прагаласавала за рэарганізацыю ВСРП у Венгерскую сацыялістычную партыю (ВСП), блізкую да еўрапейскіх сацыял-дэмакратаў і без усялякай сувязі з марксізмам. Лідарам яе стаў адзін з архітэктараў рэформаў Рэжэ Ньерш.
Група чальцоў ВСРП, якая захоўвала адданасць артадаксальнаму марксізму, неўзабаве адкалолася і стварыла Венгерскую сацыялістычную рабочую партыю, якую ўзначаліў Карай Грос, што страціў амаль увесь уплыў. Забараняць «новых камуністаў» ніхто не стаў, партыя існуе да сёння, але ні разу не здолела прайсці ў парламент.
Нарэшце, 23 кастрычніка 1989 года былі прынятыя папраўкі ў Канстытуцыю — адной з іх стала перайменаванне Венгерскай народнай рэспублікі ў Венгерскую рэспубліку. Камуністычная эпоха ў гісторыі краіны завяршылася.
Венгрыя ў пераходны перыяд
У сакавіку і красавіку 1990 года ў Венгрыі прайшлі першыя з 1947 года свабодныя шматпартыйныя выбары ў Дзяржаўны сход (так называецца парламент краіны). Усяго ў іх удзельнічала 37 партый, найбольш шматлікай прадказальна аказалася ВСП, пераемніца камуністаў. Аднак мяняць сацыялізм на іншы сацыялізм, хоць і еўрапейскі, венгры не захацелі — экс-камуністы пацярпелі крыўдную паразу, а перамогу атрымаў Венгерскі дэмакратычны форум (ВДФ, правацэнтрысцкая хрысціянска-дэмакратычная партыя). Крэсла прэм’ера заняў Ёжэф Антал. У 1991 годзе краіну пакінулі савецкія войскі, якія стаялі тут з саракавых гадоў, а Венгрыя пачала «вяртанне ў Еўропу» — у снежні таго ж года было падпісанае пагадненне аб асацыяцыі з Еўрасаюзам.
Пераможцам дасталася вельмі дрэнная спадчына. Нягледзячы на тое, што пры пераходзе Венгрыі да дэмакратыі не пралілося крыві, эканоміка адчувала сябе вельмі кепска. Дзярждоўг на 1990 год складаў 20 мільярдаў даляраў (прычым краіна працягвала пазычаць грошы). Значная частка венгерскай эканомікі была арыентаваная на сувязі з краінамі Савета эканамічнай узаемадапамогі на чале з СССР — на момант перамогі ВДФ арганізацыя ўжо спыняла сваё існаванне, ды і сам Савецкі Саюз знаходзіўся ў жорсткім крызісе, з якога так і не выйшаў. Сацыялістычная сістэма, якая не вытрымала выпрабавання часам, гінула ў глабальным маштабе, і бязбольным пераходны перыяд не быў і быць не мог.
Велізарнай заставалася дзяржаўная ўласнасць, якую трэба было прыватызаваць. Частка актываў пераходзіла новым уладальнікам у рамках рэпрыватызацыі (вяртання ўладальнікам, якія страцілі ўласнасць у выніку нацыяналізацыі пасля захопу ўлады камуністамі, або іх спадчыннікам), аднак астатняе трэба было прадаваць за грошы.
Пры гэтым урад Атала, які выступаў з нацыянал-кансерватыўных пазіцый, не імкнуўся прадаваць актывы замежнікам — перавага аддавалася айчынным інвестарам, каб стварыць новы клас уласнікаў. А грошай у венграў пасля сарака гадоў «гуляшнага камунізму» не хапала. Гісторык Ласла Контлер у кнізе «Гісторыя Венгрыі. Тысячагоддзе ў цэнтры Еўропы» ацэньвае кошт дзяржуласнасці ў краіне ў той момант у 20 разоў даражэй, чым сукупную колькасць сродкаў ва ўсяго яе насельніцтва. Тым не менш значную частку дзяржуласнасці ўдалося прыватызаваць.
Разрываліся звыклыя эканамічныя сувязі, беспрацоўе дасягала 11%. Праўда, урад Антала стараўся максімальна змякчыць для насельніцтва наступствы эканамічнага спаду, але магчымасці абцяжаранага даўгамі бюджэту былі не бязмежныя.
Маштабы крызісу, спароджанага крахам сусветнай сацыялістычнай сістэмы, для Венгрыі былі параўнальныя з Вялікай дэпрэсіяй 1929−1933 гадоў. Разам з тым у краіне ствараліся прававыя і інстытуцыйныя асновы для новай, ужо рынкавай, эканомікі і будучага росту. Дзякуючы пісьменнаму кіраванню ўдалося ўтаймаваць і інфляцыю (максімальнай яна была ў 1991 годзе і склала 35%, потым паслядоўна зніжалася). У 1994 годзе прэм’ер Венгрыі Петэр Бораш (які замяніў памерлага да таго часу Ёжэфа Антала) падаў заяўку на ўступленне краіны ў Еўрасаюз.
Тым не менш рэзкае падзенне ўзроўню жыцця насельніцтва ў першыя «постсацыялістычныя» гады прывяло да расчаравання ў палітыцы правакансерватараў, і наступныя парламенцкія выбары ў 1994 годзе з велізарным адрывам выйграла Венгерская сацыялістычная партыя (пераемніца ВСРП) са сваім лідарам Дзьюлам Хорнам. Урад сацыялісты, зрэшты, сфармавалі ў кааліцыі з лібераламі з Альянсу свабодных дэмакратаў.
А прыйшоўшы да ўлады, кабінет Хорна пачаў дзейнічаць «не па-сацыялістычнаму» — эканоміка краіны яшчэ не аднавілася, і трэба было прымаць далейшыя непапулярныя меры. Эканамічная праграма 1995 года, вядомая як «пакет Бокраша» (па прозвішчы тагачаснага міністра фінансаў Лаяша Бокраша), уключала дэвальвацыю нацыянальнай валюты, зніжэнне сацыяльных выдаткаў і падатак на імпарт. Да прыватызацыі ў значна больш шырокіх маштабах, чым раней, пачалі актыўна прыцягваць замежных інвестараў (у асобных сферах эканомікі ўдзел замежнага капіталу дасягаў 90%).
Вынікі кіравання сацыялістаў і лібералаў аказаліся дваістымі — з аднаго боку, аднаўленне эканомікі да канца 90-х было ў цэлым завершанае, зноў пачаў расці ўзровень жыцця, з іншага — выбаршчыкі ВСП чакалі ад партыі відавочна не такіх мераў.
Пры ўрадзе Хорна адбылася і яшчэ адна найважнейшая для краіны падзея — у 1997 годзе Венгрыя атрымала запрашэнне ў блок NATO, неадкладна правяла рэферэндум (больш за 85% з тых, хто прыйшоў на ўчасткі, прагаласавалі «за») і ў самым канцы года падпісала пратакол аб уступленні ў Паўночнаатлантычны альянс.
Венгрыя ў нулявых гадах — NATO, ЕС і першая з’яўленне Орбана
У 1998 годзе выбаршчыкі, якія расчараваліся ў сацыялістах, зноў аддалі галасы кансерватыўным сілам — лідарства ўдалося атрымаць партыі ФІДЭС (у кааліцыі з Венгерскім дэмакратычным форумам і Партыяй дробных гаспадароў), а на чале Венгрыі стаў самы малады ў найноўшай гісторыі краіны палітык — 35-гадовы Віктар Орбан.
Кіраўнік новага кабінета быў прыхільнікам мадэлі кіравання, пры якой галоўная роля ў дзяржаве пераходзіць да прэм’ер-міністра пры аслабленні ўплыву парламента на палітычныя працэсы. Апазіцыя амаль адразу ж пачала крытыкаваць Орбана, абвінавачваючы яго ў імкненні да кантролю над СМІ, падаўленні дэмакратыі і аўтарытарных тэндэнцыях.
У эканоміцы пачаліся відавочна папулісцкія меры, Орбан улічыў памылкі папярэднікаў, якія каштавалі ім паразы на выбарах — падчас яго першага тэрміну знізіліся падаткі для насельніцтва, былі разгорнутыя маштабныя сацыяльныя праграмы і выраслі зарплаты, асабліва ў дзяржсектары. Такія меры патрабавалі значных сродкаў — зноў пачаў расці дзярждоўг, які нядаўна знізіўся, узрастаў дэфіцыт дзяржаўнага бюджэту і гандлёвага балансу. Хоць большасць працэдураў па ўступленні ў NATO была праведзеная пры папярэднім кабінеце, менавіта за кіраваннем Орбана краіна стала паўнапраўным удзельнікам гэтага ваеннага саюза. Да Расіі палітык, якога цяпер называюць сябрам Уладзіміра Пуціна, тады ставіўся хутчэй адмоўна — у Маскву не ездзіў, эканамічныя сувязі дзвюх краін цяжка было назваць цеснымі. Зрэшты, на той момант расійская эканоміка наогул не разглядалася як асабліва перспектыўны партнёр — жнівеньскі дэфолт 1998 года цяжка па ёй ударыў, і краіне патрабавалася доўгае і цяжкае аднаўленне.
Папулісцкія меры Орбана не дапамаглі яму трывала зацвердзіцца ў вачах венграў у якасці гаранта ўстойлівага развіцця і росту, і ўжо наступныя выбары партыя ФІДЭС прайграла (хоць засталася ў ліку найбольш уплывовых палітычных аб’яднанняў краіны) — да канца нулявых ва ўладу ў Венгрыі вярнуліся сацыялісты. Менавіта за іх кіраваннем рэспубліка завяршыла сваё «вяртанне ў Еўропу» — у 2004 годзе краіна стала паўнапраўным чальцом ЕС.
Несумненна, венгры ўскладалі вялікія надзеі на сяброўства ў гэтым аб’яднанні, аднак само па сабе ўступленне ў Еўрасаюз яшчэ не гарантавала выбуховага росту і росквіту. Тым больш што ў 2008 годзе выбухнуў найбуйнейшы з часоў 1929 года сусветны эканамічны крызіс, названы Вялікай рэцэсіяй. Венгрыя, якая ў нулявыя зноў набрала даўгоў, перажывала яго не найлепш і аказалася на мяжы банкруцтва. Еўрасаюз дапамог буйнымі крэдытамі, аднак настойваў на палітыцы «зацягвання паясоў» — зніжэнні выдаткаў, узмацненні жорсткасці кантролю над дзяржбюджэтам, павышэнні пенсійнага ўзросту. Усё гэта непазбежна прывяло да расчаравання масаў — хоць пра выхад Венгрыі з ЕС гаворкі не ішло тады і не ідзе цяпер.
Эра Орбана, еўраскептыцызм і сяброўства з Пуціным
У 2010 годзе ва ўладу ў Венгрыі вярнуўся Віктар Орбан, які істотна змяніў сваю пазіцыю. Калі ў пачатку палітычнай кар’еры ён быў лібералам, а пасля праводзіў папулісцкую эканамічную палітыку, то цяпер прэм’ер выступаў з пазіцый «еўраскептыцызму». Логіка такіх поглядаў аказалася простай: раз краіна ўвайшла ў Еўрасаюз (непазбежна саступіўшы частку свайго суверэнітэту наднацыянальным органам), а замест росквіту атрымала крызіс, значыць, суверэнітэт трэба вяртаць, а разам з ім наводзіць парадак і ўмацоўваць вертыкаль улады. Менавіта з такой павесткай Орбан пачаў сваё другое (і вельмі доўгае) кіраванне.
Умацаванне «эканамічнага суверэнітэту» венгерскі лідар звязваў у тым ліку з аднаўленнем цеснага эканамічнага супрацоўніцтва з Расіяй. Да гэтага часу ў РФ даўно зацвердзіўся рэжым Уладзіміра Пуціна, не схільнага да дэмакратыі, а разам з ім і ідэалагічная канцэпцыя «энергетычнай звышдзяржавы». У 2009 годзе Віктар Орбан упершыню сустрэўся з Пуціным, і з тых часоў палітыкі бачыліся не менш за 12 разоў — гэта вельмі шмат і сведчыць пра вельмі цёплыя стасункі.
Як некалі СССР, пуцінская РФ Орбану бачылася (ды і бачыцца) бясконцай крыніцай танных энерганосьбітаў — у першую чаргу газу. Аднак не толькі яго. Будапешт атрымаў ад Масквы буйны крэдыт на пашырэнне атамнай электрастанцыі «Пакш». Апазіцыя цяпер абвінавачвала Віктара Орбана не толькі ў аўтарытарызме, але і ў тым, што ён прадаў краіну «новаму Савецкаму Саюзу», і гэты доўг трэба будзе выплачваць нават унукам сённяшніх венграў.
Зрэшты, наўрад ці Орбана звязваюць з Пуціным толькі прагматычныя інтарэсы, іх погляды сапраўды відавочна блізкія. Кансерватызм венгерскага прэм’ер-міністра агульнавядомы — да прыкладу, яшчэ ў 2012 годзе на патрабаванне прэм’ера была змененая Канстытуцыя краіны. У ёй, у прыватнасці, асобна праписанае вызначэнне сям'і як саюза мужчыны і жанчыны, а апазіцыя лічыць, што дакумент парушае дэмакратычныя свабоды.
За гады кіравання Орбан не раз паказваў імкненне прыціснуць свабоду прэсы — да прыкладу, пры ім была практычна знішчаная медыяімперыя былога сябра і паплечніка, а цяпер праціўніка, венгерскага прэм’ера Лаяша Шымічкі. Нават элементарны факт допуску не лаяльных уладзе журналістаў на прэс-канферэнцыю кіраўніка ўрада сёння лічыцца значнай падзеяй — гэта можа сведчыць пра тое, што са свабодай прэсы ў краіне праблемы вельмі сур’ёзныя.
Нягледзячы на свой аўтарытарызм, а, магчыма, і дзякуючы яму, партыя Орбана ФІДЭС раз за разам пераабіраецца на выбарах у Венгрыі, і становішча прэм’ера бачыцца досыць трывалым. Пасля перамогі ў 2018 годзе прэм’ер наўпрост сказаў, што «эра ліберальнай дэмакратыі ў краіне скончылася».
Адносіны ж Венгрыі з ЕС ускладняюцца, апроч іншага, непрымірымай пазіцыяй Орбана па мігрантах. У іх ён бачыць самыя розныя пагрозы, пра што не саромеецца адкрыта гаварыць. Вельмі розная ў ЕС і Венгрыі пазіцыя і па ўварванні Расіі ва Украіну: венгерскі прэм’ер лічыць найлепшым спосабам заканчэння канфлікту дамовіцца з Уладзімірам Пуціным і мяркуе, што эканамічныя санкцыі супраць РФ бессэнсоўныя і падобныя да «санкцый карліка супраць гіганта».
Пакуль рана сцвярджаць пра поўны дэмантаж дэмакратыі ў Венгрыі. Аднак бессэнсоўна адмаўляць і тое, што, мірна і бяскроўна перайшоўшы да дэмакратычнай мадэлі, у апошнія дзесяцігоддзі рэспубліка зрабіла вялікі крок да аўтарытарызму.